Forest Survey Report : राज्यात वनाच्छादनात वाढ, पण ‘कार्बन ग्रहण’ घटले; नवा पर्यावरणात्मक इशारा!

वनाच्छादन, कार्बन ग्रहण, Forest Survey of India, Carbon Sequestration, Shrinking Forest Density, Nashik Environment

नाशिक (Nashik): Forest Survey Report
भारतीय वन सर्वेक्षण संस्थेच्या (Forest Survey of India) 2023 च्या अहवालानुसार, महाराष्ट्रात वनाच्छादन (Forest Cover) वाढले असले तरी, वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेण्याची वनांची क्षमता म्हणजेच कार्बन ग्रहण (Carbon Sequestration) मात्र घटली आहे – ही बाब पर्यावरणासाठी चिंतेची घंटा ठरत आहे.

वन क्षेत्र वाढले पण परिणामकारकता नाही

2017 मध्ये राज्यात 50,682 चौ.किमी क्षेत्रफळ वनाच्छादित होते, जे 2023 मध्ये 177 चौ.किमीने वाढून 50,859 चौ.किमीवर पोहोचले. ही वाढ एकूण भूभागाच्या सुमारे 16% आहे. मात्र कार्बन ग्रहण क्षमता 493 मेट्रिक टनांवरून घटून 465 मेट्रिक टनांवर आली आहे.

वन प्रकारांचे वर्गीकरण (2023 अहवालानुसार)

अति घनदाट वने: 9,866 चौ.किमी
मध्यम घनदाट वने: 21,577 चौ.किमी
खुली वने: 19,416 चौ.किमी

वाढ मुख्यतः सामाजिक वनीकरण, कृषी वनीकरण, व शहरी वृक्षलागवडीमुळे झाली. मात्र ही झपाट्याने वाढणाऱ्या, पण कमी कार्बन शोषणक्षम प्रजातींमुळे (उदा. सबबुल, युकेलिप्टस) झाली आहे.

कार्बन ग्रहण म्हणजे काय? (Forest Survey Report)

कार्बन ग्रहण ही प्रक्रिया झाडांद्वारे वातावरणातील CO₂ शोषून त्याचे साखर, लाकूड, मुळे व पानांमध्ये साठवून ठेवण्याची क्षमता आहे. मोठी, जुनी व नैसर्गिक जंगलं 2 ते 5 पट अधिक कार्बन ग्रहण करतात.

कार्बन ग्रहण घटण्याची मुख्य कारणे

झाडांची कमी उंची व घनता
पर्यावरणीय घटकांचा अपुरेपणा – पाणी, प्राणी, कीटकसंख्या इ.
अत्यधिक वृक्षतोड व मानवी हस्तक्षेप
वनाग्नी, पूर, दुष्काळासारख्या नैसर्गिक आपत्ती
विकास प्रकल्पांमुळे जंगलांचा ऱ्हास

या घटेचे गंभीर परिणाम

हवामान बदलाचा धोका वाढतो
शहरांमध्ये प्रदूषण, पाण्याची कमतरता
जैवविविधतेवर विपरित परिणाम
कृषी उत्पादनावर प्रतिकूल प्रभाव

दीर्घकालीन उपाय काय?

देशी प्रजातींची लागवड – साग, अर्जुन, शिसव, खैर यांसारखी झाडे
योग्य जागेची निवड – जलस्तर, जमिनीचा प्रकार आणि पर्जन्यमान लक्षात घेऊन
नियमित संगोपन – 5 वर्षांपर्यंत पाणी, खत आणि संरक्षण
पूर्ण परिसंस्थेची जपणूक – वन्यजीव, पक्षी, कीटक यांचाही समावेश
स्थानिक सहभाग – आदिवासी व ग्रामस्थांचे वनसंवर्धनात योगदान महत्त्वाचे

निष्कर्ष

वनाच्छादन फक्त क्षेत्रफळाने मोजण्याऐवजी गुणात्मक वाढ, योग्य प्रजातींची निवड, आणि दीर्घकालीन नियोजन आवश्यक आहे. अन्यथा कार्बन ग्रहणातील घट हवामान संकटाला आमंत्रण देईल.